Czy „Amoris Laetitia” rzeczywiście jest tomistyczna? O. prof. Basil B. Cole OP odpowiada

National Catholic Register 16.12.2016

Papież Franciszek i osoby chwalące Amoris Laetitia twierdzą, że jest to dokument w swojej istocie tomistyczny, chcąc przez to dołożyć jemu wiarygodności. Tymczasem tomista o. prof. Basil B. Cole OP, wykładowca teologii moralnej z Waszyngtonu, w precyzyjny sposób pokazuje, że niekoniecznie jest to prawdą.

Czy „Amoris Laetitia” rzeczywiście jest tomistyczna? Papież Franciszek wraz z innymi zapewnia, że tak. Specjalnie dla National Catholic Register ­ czołowy dominikański teolog zabiera głos w tej kwestii.

W październiku podczas 36 Kongregacji Generalnej jezuitów papież Franciszek wypowiedział kilka nieodnotowanych szerzej, lecz mocno dyskusyjnych uwag sugerujących, że „nauka moralna w Amoris Laetitia ma charakter tomistyczny”.

W czasie sesji pytań i odpowiedzi Ojciec Święty oświadczył, że jego adhortacja apostolska o rodzinie opiera się na moralności w ujęciu „wielkiego Tomasza z Akwinu”, a nie tej proponowanej przez „dekadencką scholastykę”, w której „całą sferę moralną ogranicza się przy pomocy stwierdzeń: tak, można, nie można lub odtąd tak, ale nie dotąd”.

Takie podejście do moralności jest „obce zasadzie rozeznawania” – dowiadujemy się dzięki spontanicznym komentarzom papieża, zamieszczonym w La Civilta Cattolica z ubiegłego miesiąca.

Franciszek podkreślił, że metoda scholastyczna zastosowana w Amoris Laetitia jest tą, którą posługiwali się św. Tomasz i św. Bonawentura – polega ona na mocnym trzymaniu się ogólnych zasad, ale też cieniowaniu [ukazywaniu niuansów] i modyfikowaniu tych zasad bez ich zmieniania.

Papież określił powyższy dokument mianem „tomistycznego” także w trakcie sesji pytań podczas otwarcia kongresu diecezji rzymskiej w czerwcu br. „Dla waszej pociechy – oznajmił papież – wszystko, co zostało napisane w adhortacji jest tomistyczne, od początku do końca. To zdrowa doktryna”.

W kwietniu podczas konferencji prasowej z okazji publikacji adhortacji kardynał Christoph Schönborn, dominikanin, był jednym z pierwszych, którzy udzielili jej akwinackiego imprimatur: „jest do gruntu tomistyczna”.

Kardynał Lorenzo Baldisseri, sekretarz generalny synodu, także starał się wesprzeć adhortację autorytetem Akwinaty, informując dziennikarzy, że wybitny Doktor Kościoła z czasów średniowiecza jest cytowany w jej tekście aż 19 razy.

Tendencja łączenia wielkiego teologa z Amoris Laetitia pojawiła się już na synodzie o rodzinie w 2015, kiedy to kard. Reinhard Marx oznajmił reporterom, że niemieckojęzyczna grupa przeprowadziła „bardzo istotną analizę” tekstów Akwinaty, żeby upewnić się, które treści można zastosować do „szczególnej sytuacji” osób rozwiedzionych będących w nowych związkach oraz do każdej „wyjątkowej osoby w jej konkretnej sytuacji”.

Jednak to odwoływanie się do autorytetu wielkiego XIII-wiecznego teologa dominikańskiego w celu uzasadnienia słuszności tak kontrowersyjnego dokumentu, któremu zarzuca się brak jasności oraz podatność na bardzo niebezpieczne interpretacje ważnych zagadnień moralnych, wzbudziło duże zaniepokojenie u niektórych dominikańskich teologów.

Specjalnie dla Register ojciec Basil Cole OP, wykładowca teologii moralnej, dogmatycznej oraz duchowości w dominikańskim Domu Studiów w Waszyngtonie D.C, dzieli się z nami jako ekspert swoją opinią o rzekomo tomistycznym charakterze Amoris Laetitia.

Kilka uwag o tomizmie i teologii moralności

Basil B. Cole OP  

Z uwagi na ogromną wiedzę i autorytet św. Tomasz z Akwinu, jego postać jest często przywoływana przez teologów pragnących wzmocnić wypowiadane przez siebie stwierdzenia, także te w obronie Amoris Laetitia. Jeśli masz Doktora Anielskiego po swojej stronie, to całkiem dobrze ci idzie. Nasuwają się pytania, jakiego typu stwierdzenia i dokumenty są odpowiednie, by nazwać je „tomistycznymi”, oraz jak można sensownie uzasadnić to określenie. W rozwiązaniu tego problemu pomocne mogą okazać się te oto spostrzeżenia:

Po pierwsze, możemy nazwać „tomistycznym” coś, co jest wzorowane na metodologii udoskonalonej przez Akwinatę. Podobnie jak wielu innych autorów używa on różnych „głosów” w zależności od danego zagadnienia. Zamieszcza komentarze na temat Pisma lub dzieł teologicznych, wykłada prawdy wiary, jasno przedstawia treści teologiczne w swojej Summa Contra Gentiles (SCG), i tak dalej. Jednak jego najbardziej wyjątkowym i najcenniejszym dziełem jest Summa Theologiae (ST). To właśnie w nim stawia on dosłownie setki pytań i na każde odpowiada w oparciu o katolicką tradycję – zwracając się przede wszystkim ku Pismu Świętemu i Ojcom Kościoła – przy pomocy rzetelnej filozofii. Czasem mówi „tak”, a czasem „nie”, jednak zawsze podaje pomocne rozróżnienie, kiedy w jednym wypadku mówi „tak”, ale „nie” w drugim. Lubi jasność. Jak stwierdza, „rzeczą mędrca jest kierować i sąd wydawać”, to znaczy rozmyślać nad prawdą, nauczać jej innych w zdyscyplinowany sposób oraz obalać fałszywe zarzuty (por. ST I, q. 1, a. 6, c. and ad 2; SCG I, c.1).

Po drugie, można określić coś mianem “tomistycznego”, ponieważ wynika to z faktycznego nauczania Akwinaty. Może to mieć różne skutki.

Czasami, choć bardzo rzadko, podążanie za Akwinatą może wprowadzić daną osobą w błąd. Miałoby to miejsce, oczywiście, w przypadku, gdyby ktoś chciał zaprzeczyć Niepokalanemu Poczęciu Najświętszej Maryi Panny z tego powodu, że Akwinata go nie uznał. Podobnie błędne byłoby popieranie aborcji dlatego, że wyznawał on pogląd o opóźnionym uczłowieczaniu ludzkiego zarodka (por. ST I, q. 118, a. 2, ad 2). W okresie, który upłynął od napisania przez Akwinatę Summy,  Kościół dogłębnie wyjaśnił powyższe kwestie (por. Pius IX, Ineffabilis Deus oraz Jan Paweł II, Evangelium Vitae n. 57). W tego typu sytuacjach musimy słuchać głosu Kościoła, zamiast opierać się na proponowanych przez Akwinatę interpretacjach. Nauczanie Magisterium Kościoła w swej istocie nie opiera się na św. Tomaszu z Akwinu, lecz na Piśmie Świętym i Tradycji, interpretowanych w kategoriach ciągłości z dotychczasowym nauczaniem i w świetle zdrowego rozumu. Koniec końców, oparcie się o Tradycję to postawa autentycznie tomistyczna, gdyż zdecydowanie przeciwstawiał się on każdym ujęciom doktrynalnym niezgodnym z objawieniem Bożym i obowiązującym nauczaniem Kościoła.

Można też wyprowadzić się na manowce, cytując Akwinatę wyrywko lub bez całkowitego uwzględnienia jego teologicznego namysłu. Myśl Akwinaty bezsprzecznie cechuje kompletność i spójność. Przebieranie między jego twierdzeniami, bez rozpatrywania ich kontekstu i bez odniesienia ich do innych istotnych spostrzeżeń teologa, mogłoby mieć równie katastrofalne skutki jak posługiwanie się wyrywkami z Pisma Świętego na poparcie danej tezy czy stanowiska. Można by przypuszczać, że etyka sytuacyjna spotyka się z aprobatą Akwinaty, kiedy mówi on: „W dziedzinie postępowania, nie we wszystkich jest sama prawda lub poprawność działania, gdy chodzi o szczegóły, a tylko gdy chodzi o ogólne zasady […]. A i u tych, u których jest ta sama poprawność w poszczególnych sprawach, nie jest wszystkim znana w równym stopniu; im bardziej wchodzi się w szczegóły, tym bardziej mnoży się sposoby uchybienia” (ST I-II, q. 94, a. 4; cytowane w Amoris Laetitia n. 304). W oderwaniu od całości ten fragment mógłby sugerować, że św. Tomasz z Akwinu nie uznaje istnienia absolutnych norm moralnych, lecz że potrzebne jest rozeznawanie w konkretnej sytuacji, by uznać, czy dana ogólna zasada moralna ma w tej sytuacji zastosowanie czy nie. Jednak nie jest to autentyczny tomizm. Etyka sytuacyjna stoi w sprzeczności ze stanowiskiem Akwinaty, który zdecydowanie stwierdza, że istnieją pewne normy moralne, które obowiązują każdego: są nimi przykazania (Dekalogu ST I-II, q. 100, a. 8), oraz uniwersalne negatywne nakazy moralne podobnego rodzaju, gdyż zakazują one czynów, które są „złe same przez się i nie mogą stać się dobrymi” (ST II-II, q. 33, a.2). W szczególności zaznacza, że „nikt nie może popełnić cudzołóstwa dla jakiegokolwiek dobra” (De Malo, q. 15, a.1, ad 5). W podobny sposób Akwinata orzeka, że pewne czyny „takie jak nierząd, cudzołóstwo i temu podobne nierozerwalnie wiążą się z brzydotą, która nie może służyć żadnemu moralnemu dobru” (Quodlibet 9, q. 7, a. 2). Te niedopuszczające wyjątków zasady mają swe źródło w tym, że natura ludzka jest niezmienna, tak jak Ewangelia oraz polecenie dane Kościołowi, by przekazywał je w nieskażonej formie. Istnieje potrzeba adaptowania niektórych norm pozytywnych do współczesności, np. tych dotyczących relacji między człowiekiem a środowiskiem naturalnym. W tych przypadkach nauczanie Magisterium jest dostosowywane do zmieniających się warunków ludzkiego życia – nigdy jednak nie zaprzecza ono racjom i prawdom wypowiedzianym wcześniej przez Kościół.

I moja ostatnia uwaga – w świetle tomistycznej teologii moralnej można zająć prawdziwie tomistyczne stanowisko, czerpiąc pożytek z jego wnikliwego pojmowania prawd wiary, które Kościół przez wieki przechowuje. Na przykład Akwinata wyjaśnia związek między Świętą Eucharystią a sakramentem pokuty powołując się na słowa św. Pawła: „Ktokolwiek zatem niegodnie spożywa Chleb lub pije z Kielicha Pana, ten będzie odpowiadał za spożywanie Ciała i Krwi Pana” (1 Kor 11, 27).  Św. Tomasz poucza: „Nie wolno udzielać Komunii świętej grzesznikowi, jeśli o nią prosi. […] kapłan wiedząc o czyimś przestępstwie może po kryjomu upomnieć ukrytego grzesznika lub nawet publicznie upomnieć wszystkich, by nie przystępowali do stołu Pańskiego, zanim się nie wyspowiadają i nie pojednają z Kościołem” (ST III, q. 80, a. 6). Ponadto Akwinata oświadcza, że „czyny dokonywane dla przyjemności są wolne wprost”, dlatego niesłusznym jest twierdzenie, że naciski zewnętrzne spowodowały czyjś grzech (ST II-II, q. 142, a. 3). Jeśli ktoś notorycznie grzeszy w taki sposób przeciwko małżeństwu i popada w występek nieumiarkowania, jego rozum jest przyćmiony i staje się niewolnikiem swoich żądz (ST II-II, q. 142, a. 4). Taka osoba jest niezdolna do owocnego przyjęcia sakramentu, dopóki nie okaże skruchy z powodu wszystkich swoich grzechów i nie dołoży usilnych starań, by unikać sposobności do grzechu: „Zadaniem pokuty jest wzbudzić nienawiść do grzechów przeszłych oraz postanowienie poprawy swojego życia, co jest jakby celem pokuty” (ST III, q. 90, a. 4). Nauka Akwinaty jest jasna: osoba nie powinna przyjmować Komunii świętej lub uzyskać odpuszczenia grzechów, jeśli nie zamierza zmienić swojego życia i zaniechać publicznego grzechu – takiego jak współżycie płciowe z niepoślubioną sobie osobą – grzechu powodującego zgorszenie, który prowadzi do grzechu innych ludzi (ST II-II, q. 43, a. 1).

Podsumowując, ciężar dowodu spoczywa na każdym, kto na gmachu swojej moralności pragnie zatknąć tomistyczny sztandar. Lecz nawet i to nie wystarczy, by zasłużyć na wyrazy  uznania ze strony Pana Boga. Czy jest się tomistą z punktu widzenia metodologii czy głoszonych treści, najważniejszym jest pozostać wiernym nauce Chrystusowej zawartej w Piśmie Świętym i Tradycji, przekazywanej dzięki niezmiennemu nauczaniu Kościoła, bo „Apostołowie i ich następcy są namiestnikami Boga, gdy chodzi o zarządzanie Kościołem już ustanowionym przez wiarę i sakramenty wiary. Stąd też jak nie wolno im założyć innego Kościoła, tak nie wolno im przekazywać innej wiary ani też ustanawiać innych sakramentów” (ST III, q. 64, a. 2, ad 3).

 

Dziękuję za tłumaczenie. Fragmenty Sumy z wydania londyńskiego.
Oryginał: Edward Pentin, Is ‘Amoris Laetitia’ Really Thomistic?